نقد مبانی نظریه «عقلانیت و معنویت» از منظر نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ‌التحصیل دکتری نهج‌البلاغه از دانشگاه قرآن و حدیث قم.

2 استادیار دانشگاه قرآن و حدیث.

3 استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب.

چکیده

نظریه «عقلانیت و معنویت» همراه با تأکید بر هماهنگی با واقعیت‌های اجتناب ناپذیرِ دنیا‌ی مدرن، کارآیی دین سنتی را جهت آرامش و کاهش آلام، نفی می­کند؛ ولی به لحاظ باورمندی به این که انسان نمی‌تواند بدون معنویت، زندگی مطلوبی داشته باشد «عقلانیت و معنویت» را جایگزین دینِ سنتی قرار داده‌است. در این بین با توجه به معنویت عمیق نهج‌البلاغه در برابر این سؤال که مبانی نظریه تا چه میزان با معنویتِ در نهج‌البلاغه سازگار است؟ پاسخ آن با استفاده از روش تحلیلی ـ استنباطی با تأمل در گزاره های نهج‌البلاغه و جستجوی الفاظ مرتبط بررسی و ارزیابی شد. نتایجی که از تحلیل مبانیِ «معرفت شناختی»، «هستی شناختی» و «ارزش شناختیِ» نظریه به دست آمد اینکه "عقلانیت و معنویت" با صرف نظر از ابهام و تضاد بعضی گزاره ها که فهم برخی مبانی خود را دچار ابهام کرده اگرچه دارای نقاط مشترکی با معنویت در نهج‌البلاغه است؛ اما به جهت قائل بودن به ناتوانی عقل نظری در شناخت مابعدالطبیعه مانند خداوند و تعلیق ایمان آوری به عقل عملی در رسیدن به طراز معنویت نهج‌البلاغه و دست‌یابی حداکثری به هدف خود ـ کسب آرامش و کاهش آلام ـ قاصر مانده است.

کلیدواژه‌ها


منابع
* قرآن کریم.
1. ابن ابی الحدید، عبد‌الحمید بن هبه‌الله، 1363ش، شرح نهج‌البلاغه، قم، مکتبة آیة الله‌العظمی المرعشی النجفی.
2. ابن میثم، کمال الدین میثم بن علی میثم البحرانی، 1999ق،  شرح نهج‌البلاغه، بیروت، دارالثعلین.
3. اکبریان، سید محمد، 1398ش، عقلانیت و معنویت در بوته نقد، چ 1، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت پژوهشی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
4. برنجکار، رضا. 1374، معرفت فطری خدا. تهران: مؤسسه نبأ.
5. جعفری، محمدتقی، 1376ش، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، چ 7، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
6. جوادی آملی، عبدالله، 1382ش، تسنیم، تفسیر قرآن کریم، جلد 4، چ 2، قم، اسراء، دوم.
7. ــــــــــــــ ، 1388ش، اسلام و محیط زیست، چ 4،  قم، اسراء.
8. ـــــــــــــــ ، 1386ش، توحید در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم). چ سوم، قم: نشر اسراء.
9. جیمز، ویلیام؛1370ش،  پراگماتیسم، ترجمه: عبدالکریم رشیدیان، چ 1، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
10. حمیدیه، بهزاد، 1391ش، معنویت در سبد مصرف، چ 1، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی.
11. سید بن طاووس، علی بن موسی، 1376ش، الاقبال بالاعمال الحسنة،  جواد قیومی اصفهانی، قم، حوزه علمیه.
12. سید رضی، محمد بن حسین، 1365 ش، نهج‌البلاغه، تهران، بی نا، چاپخانه سپهر. 
13. شوشتری، محمد تقی، 1376ش، بهج الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه، امیرکبیر.
14. طباطبایی، محمد حسین، 1363ش، المیزان، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا: امیر کبیر.
15. محمدی ری شهری، محمد، 1370ش، مبانی خداشناسی (درسهایی از اصول عقاید اسلامی 2). چ دوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 
16. مصباح یزدی، محمد تقی، 1381ش،  آموزش عقائد. چ هفتم، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل. 
17. مطهری، مرتضی، 1367ش، مسأله ی شناخت، چ 2، تهران، انتشارات صدرا.
18. ــــــــــــــ؛بهار 1369ش، حق و باطل به ضمیمه ی احیای تفکر اسلامی، چ 10، تهران، انتشارات صدرا.
19. ـــــــــــــــ، 1362ش، اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا.
20. ملکیان، مصطفی، 1394ش، مشتاقی و مهجوری، چ 5، تهران: نشر نگاه معاصر.
21. ــــــــــ؛ (جمعی از نویسندگان)، 1381ش، سنت و سکولاریسم، تهران، مؤسسه ی فرهنگی صراط.
22. ــــــــــــــ؛ 1396ش، راهی به رهایی، چ 6، نشر نگاه معاصر.
23. ــــــــــــــ، 1391ش، دین، معنویت و روشنفکری دینی، چ 3، تهران، پایان.
24. ــــــــــــــ، 1395ش، در رهگذار باد و نگهبان لاله، چ 2، تهران، نگاه معاصر.
مقالات
25. اکبریان، سید محمد، تابستان 1398ش، زایشی ناخواسته؛ نقدی بر انسان شناسی نظریه معنویت و عقلانیت، معرفت اسلامی، سال 16، ش 4، پیاپی 64، صص 136 ـ 121. 
26. اکبریان، سید محمد و باباپور گل افشانی، محسن، بهار 1396ش، استدلال گرایی ناواقع گرایانه؛ نقد مبانی معرفت شناختی نظریه عقلانیت و معنویت، فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت، سال 17، ش 50، صص 150 ـ 135.  
27. بابایی، حبیب الله، تابستان 1388ش، کارکردهایی رهایی بخش "یاد رنج متعالی" در رویارویی با رنج های انسانِ معاصر، نقد و نظر، سال 14، ش 2، صص 26 ـ 2.
28. حسین زاده، ابوترابی و خسرو پناه، عبدالحسین و یثربی، سید یحیی، تابستان 1384ش، یقین ناتمام، مدل جدیدی از معرفت شناسی، فلسفه و کلام، کتاب نقد، ش 35، صص 272 ـ 245.
29. سهرابی فر، وحید و صادقی، هادی، زمستان 1392ش، نگاهی انتقادی به نظریه «عقلانیت و معنویت»، قبسات، سال هجدهم.
30. عزیزی، عباس، زمستان 1381ش، درآمدی بر معرفت پژوهی در نهج‌البلاغه؛ مجله پژوهش و حوزه، ش 12، صص 90 ـ 80. 
31. علی اصغری، حمید، 1383ش، «داوری در دیالکتیک عقلانیت و معنویت راه رهایی یا رهایی از راه». راهبرد 33، صص 310 ـ 296.
32. فلاطوری، عبدالجواد، مبانی فکری انسانی و اجتماعی در نهج  البلاغه؛ نهج‌البلاغه، ش 2 و 3، صص 116 ـ 100. 
33. ملکیان، مصطفی، اردیبهشت 1393ش، دفتر ماه: معنویت و عقلانیت، اطلاعات حکمت و معرفت، سال 9، ش 2، صص 8 ـ 5. 
34. __________ ؛ تابستان 1385ش، سازگاری معنویت و مدرنیته، روزنامه ی شرق، ش 835، صص 52 ـ 45.
35. نوری، ابراهیم و آل یمین، حامد و آل یمین، عبدالحمید، پاییز و زمستان 1394ش، عقلانیت و معنویت: مبانی و اهداف؛ مجله ادیان و عرفان، ش 2، صص 288 ـ 269. 
36. یثربی، سید یحیی و خسرو پناه، عبدالحسین و حسین زاده، ابوترابی، تابستان 1384ش، یقین ناتمام، (مدل جدیدی از معرفت شناسی)، فلسفه و کلام، کتاب نقد، ش 35.
37. 3danet. ir.