بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه جامع علوم اسلامی رضوی

چکیده

فقر از مهم‌ترین معضلات اجتماعی ـ اقتصادی است که پیامدهای ناهنجار و گسترده آن سبب شده است صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف، برای ریشه‌کن کردن آن، سیاست‌های گوناگونی را پیشنهاد و اجرا کنند. نخستین گام این سیاست‌ها، شناسایی افراد فقیر است که بدون تعیین حد فقر میسر نیست. حد فقر نیز متأثر از رویکردهای متفاوت در سنجش فقر و شاخص‌های آن است. پژوهش حاضر به روش توصیف و تحلیل محتوا، به تبیین و بررسی تطبیقی دیدگاه امیرمؤمنان علی× درباره حد فقر و عوامل مؤثر بر آن پرداخته است. بر اساس یافته‌های پژوهش، حد فقر از دیدگاه امام علی×، «کفاف» است که بر مبنای نیاز، در حیطه مصرف و در محدوده میانه‌روی و اعتدال، تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله ویژگی‌های جسمی و روحی، جایگاه حقیقی و حقوقی و غیره، قرار دارد. بدین ترتیب بر خلاف خط فقر مطلق و نسبی مرسوم در ادبیات اقتصادی، یک میزان همگانی ندارد، بلکه مفهومی شخصی، سیّال و نسبی است.

کلیدواژه‌ها


  • منابع و مآخذ

    الف) کتاب‌ها

    • قرآن کریم.
    • نهج‌البلاغه، گردآوری سید رضی، تصحیح صبحی صالح، قم، دار الهجر.
    • ابن‌اثیر جزری، مبارک بن محمد، 1367، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق محمود محمد طناحی، قم، اسماعیلیان.
    • ابن‌طاووس، علی بن موسی، 1416، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن (الملاحم و الفتن)، تحقیق مؤسسه صاحب الأمرعجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف ، قم، مؤسسه صاحب الأمرعجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف .
    • ابن‌عباد، صاحب، 1414، المحیط فی اللغه، تحقیق محمد حسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتاب.
    • ابن‌فارس، احمد، 1404، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
    • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، 1414، لسان العرب، تحقیق جمال الدین میردامادی، بیروت، دار الفکر.
    • باقری تودشکی، مجتبی، 1388، اصول کلی الگوی مصرف در اسلام، اصلاح الگوی مصرف، به کوشش سید حسین میرمعزی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    •  1391، جایگاه کفاف و توسعه در الگوی مصرف اسلامی؛ اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، به کوشش ناصر جهانیان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • تمیمی آمدی، عبدالواحد، 1366، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح مصطفی درایتی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
    • ثقفی، ابراهیم بن محمد، 1410، الغارات، تحقیق عبدالزهراء حسینی، قم، دار الکتاب الإسلامی.
    • حرانی، حسن بن علی بن شعبه، 1404، تحف العقول، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    • جوهری، اسماعیل، 1407، صحاح اللغه، بیروت، دار العلم.
    • حسینی، سیدرضا، 1386، سیره اقتصادی امام علی علیه‌السلام ، تهران، کانون اندیشه جوان.
    • حسینی، سیدرضا، 1388 الف، الگوی تخصیص درآمد و نظریه رفتار مصرف کننده مسلمان، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • حسینی، سیدرضا، 1388 ب، مبانی و مفروضات نظریه رفتار مصرف کننده در اقتصاد اسلامی، اصلاح الگوی مصرف، به کوشش سیدحسین میرمعزی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • حسینی، سیدرضا، 1391، الگوی مطلوب تخصیص درآمد در چارچوب اسلامی؛ اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، به کوشش ناصر جهانیان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • دادگر، یدالله، 1386، اقتصاد بخش عمومی، قم، دانشگاه مفید.
    • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1412، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت و دمشق، دار القلم و الدار الشامیه.
    • زاهدی اصل، محمد، 1381، مبانی رفاه اجتماعی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
    • زمخشری، محمود، 1979، أساس البلاغه، بیروت، دار صادر.
    • صدوق، محمد بن علی، 1362، الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    •  1413، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    • عسکری، حسن بن عبدالله، 1400، الفروق فی اللغه، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
    • فراهانی فرد، سعید، 1387، نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام، تهران، کانون اندیشه جوان،
    • فراهیدی، خلیل بن احمد، 1409، کتاب العین، قم، هجرت.
    • فیتس پاتریک، تونی، 1383، نظریه رفاه (سیاست اجتماعی چیست؟)، ترجمه هرمز همایون فر، تهران، موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی.
    • فیومی، احمد بن محمد، 1414، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دار الهجره.
    • قمی، علی بن ابراهیم، 1404، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب.
    • کلینی، محمد بن یعقوب، 1429، الکافی، تحقیق دارالحدیث، قم، دار الحدیث.
    • مازندرانی، محمد صالح، 1382، شرح الکافی (الأصول و الروضه)، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبه الإسلامیه.
    • مجلسی، محمدباقر، 1403، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهارعلیهم‌السلام ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
    • مصطفوی، حسن، 1368، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    • میرمعزی، سیدحسین، ‌1388، الگوی مصرف کلان در جامعه اسلامی؛ اصلاح الگوی مصرف، به کوشش سیدحسین میرمعزی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • میبدی، حسین، 1411 ق، دیوان أمیرالمؤمنین علیه‌السلام ، ترجمه و تحقیق مصطفی زمانی، قم، دار نداء الإسلام.
    • ‌هاشمی شاهرودی، سید محمود، 1387، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام ، قم، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم‌السلام .
    • یوسفی، احمدعلی، 1387، نظام اقتصاد علوی (مبانی، اهداف و اصول راهبردی)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    •  1391، حد مصرف مطلوب به عنوان هدف نظام اقتصادی اسلام؛ اصلاح الگوی مصرف از منظر اقتصادی، به کوشش ناصر جهانیان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

    ب) مقاله‌ها

    • ادیبی سده، مهدی، 1375، «برشمردن عوامل ایجاد فقر و تعیین سهم هر کدام»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • اسدی، خسرو، 1369، «فقرزدایی در قالب برنامه‌های اجتماعی و اقتصادی»، اولین سمینار فقر و فقرزدایی، آبان 68، ج 1، تهران، سازمان بهزیستی کشور.
    • پژویان، جمشید، 1375، «فقر، خط فقر و کاهش فقر»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • حاج علی فرد، حسن، 1375، «اندازه‌گیری فقر و شناسایی ویژگی‌های خانوارهای زیر خط فقر»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • دادگر، یدالله و مجتبی باقری ، 1386، «مطالعه تطبیقی حد فقر شریعت»، اقتصاد اسلامی، شماره 25، ص 60 ـ 37، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • رحیمی سوره، صمد و سیدحسن رضوی، 1375، «نگرشی بر جایگاه روستا و روستاییان در برنامه فقرزدایی»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • رئیس دانا، فریبرز، 1379، «نقد روش در پدیده شناسی فقر»، فقر در ایران (مجموعه مقالات)، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
    • زیاری، کرامت الله، 1375، «مفاهیم و متدولوژی تعیین خط فقر»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • سروش، محمد، 1375، «فقه و تعیین خط فقر»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • کارشناس، مجید، 1375، «فقر و تأثیر آن در افزایش انحرافات اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسی اسلامی»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • کتابچی، محمود، 1375، «فقر و مسکن»، مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، تهران، سازمان برنامه و بودجه.
    • یوسفی، احمدعلی، 1395، «رابطه کفاف و توسعه در مصرف بر اساس روایات اسلامی»، علوم حدیث، شماره 80، ص 158 ـ 138، قم، دانشگاه قرآن و حدیث.
    •  1377، «مقایسه مفاهیم فقر و مسکنت با دو مفهوم فقر مطلق و نسبی»، نامه مفید، شماره 16، قم، دانشگاه مفید.

    ج) سایت‌ها

    • سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، «آشنایی با معنی و مفهوم فرهنگ»، فصلنامه فرهنگ عمومی، ش 2: pcci.farhang.gov.ir/fa/magazin/faslname/faslname2/culture
    • ویکی پدیا، فرهنگ https: //fa.m.wikipedia.org/wiki/