روش‌شناسی مواجهه امام علی(ع) با فرهنگ اخلاقی جاهلیت در نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه کاشان

2 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج.

چکیده

مطالعه چیستی فرهنگ اخلاقی جاهلیت و واکاوی ابعاد گونه‌گون آن یکی از موضوعات قابل بررسی و زمینه‌ساز شناخت بهتر آموزه‌های قرآن و حدیث است. نظام اخلاقی برآمده از عقیده و تفکر جاهلیت، در نهج البلاغه بازتاب یافته و مواضع امام× در برابر دین و عقیده و اخلاق جاهلی از مجموعه فرمایش‌هایشان کاملاً آشکار است. در این پژوهش فقط فرهنگ اخلاقی جاهلیت از منظر امام مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ نگارندگان می‌کوشند مواجهه امام علی× با آن فرهنگ را به سه روش توصیفی، ارزش داورانه و انکاری تحلیل کنند. بدین‌سان این پژوهش به این دستاورد رسیده که امام در نهج البلاغه به نفی و انکار کامل اخلاق جاهلی پرداخته است و هیچ بعدی از ابعاد اخلاق جاهلی را مورد تأیید قرار نداده‌اند. این دیدگاه به‌ویژه در مقایسه با تحلیل دیگر نویسندگانی همچون ایزوتسو ـ که در باب جاهلیت پژوهش‌هایی داشته ـ متمایز است؛ چرا که آنان در شرح مفاهیم اخلاقی جاهلی و با ذکر صفاتی مثل سخاوت و شجاعت جاهلی گاهی خواسته‌اند آنها را به‌عنوان نقاط برجسته اخلاقی آن عصر ـ در میان انواع ویژگی‌های منفی اخلاقی ـ برجسته سازند، اما در نهج البلاغه و از زاویه نگاه امام صفات مذکور نیز، در خدمت غرور و اهداف شخصی قبیله‌گرایانه به‌عنوان مصداق بارز اخلاق منفی جاهلانه توصیف شده است.

کلیدواژه‌ها


منابع و مآخذ

ـ قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
ـ نهج‌البلاغه، 1378، گردآوری سید رضی، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، 1337، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، 1409 ق، منهاج السنه النبویه، تحقیق محمد رشاد سالم، بی‌جا، مکتبه ابن تیمیه.
ـ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، 1406 ق، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
ـ ابن‌خلکان اربلی، شمس الدین احمد بن محمد، بی‌تا، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر.
ـ ابن‌درید، محمد بن حسن، 1988 ـ 1976 م، جمهره اللغه، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت، بی‌نا.
ـ ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، 1960 م، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، بی‌نا.
ـ آلوسی، محمود، 1342 ق، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب، چاپ محمد بهجه اثری، بیروت، بی‌نا.
ـ ایزوتسو، توشیهیکو، 1360، ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، قلم.
ـ بحرانی، کمال‌الدین بن میثم، 1362، شرح نهج‌البلاغه، بی‌جا، نشر الکتاب.
ـ بیهقی انصاری، علی بن زید، 1376، معارج نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، 1410 ق، غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح سید مهدی رجایی، قم، دار الکتاب الاسلامی.
ـ جاحظ، عمرو بن بحر کنانی، 1405 ق، البیان و التبیین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، قاهره، مکتبه الخانجی.
ـ جرج جرداق، 1956 م، الامام علی، صوت العداله الانسانیه، با مقدمه میخاییل نعیمه، بیروت، بی‌نا.
ـ جوادعلی، 1413 ق، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، بی‌نا.
ـ راغب اصفهانی، 1416 ق، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم.
ـ رستمی، حیدرعلی، 1392، قرآن و فرهنگ زمانه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ـ زرگری‌نژاد، غلامحسین، 1378، تاریخ صدر اسلام، تهران، سمت.
ـ زریاب خوئی، عباس، 1370، سیره رسول‌الله’، تهران، سروش.
ـ زرین‌کوب، عبدالحسین، 1371، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، امیرکبیر.
ـ  1362، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر.
ـ زیدان، جرجی، 1975 م، تاریخ آداب اللغه العربیه، قاهره، بی‌نا،.
ـ ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، بی‌تا، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفه.
ـ شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین (معروف به قاضی نورالله)، 1378 ق، احقاق الحق و ازهاق الباطل، با تعلیقات شهاب‌الدین مرعشی نجفی، قم، بی‌نا.
ـ شوشتری، محمدتقی، 1376، بهج الصباغه، تهران، امیرکبیر.
ـ ضیف، شوقی، 1960 م، العصر الجاهلی، قاهره، بی‌نا.
ـ طباطبایی، سید محمدحسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
ـ طبرسی، فضل بن حسن، 1425 ق، مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی.
ـ طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
ـ رازی، محمد بن عمر، 1420 ق، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
ـ محسنی، منوچهر، 1363، مقدمات جامعه‌شناسی، تهران، شرکت پژوهش‌یار.
ـ مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، 1398 ق، ملحقات احقاق الحق در احقاق الحق، قم، بی‌نا.
ـ مطهری، مرتضی، 1386، سیری در نهج‌البلاغه، تهران، صدرا.
ـ مکارم شیرازی، ناصر، 1375، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام ، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
ـ نادم، محمدحسن، 1388، نهج‌البلاغه؛ نقدها و پاسخ‌ها، قم، ادیان.
ـ هاشمی خوئی، میرزا حبیب‌الله، 1358، منهاج البراعه، تهران، مکتبه الاسلامیه.
ـ یعقوبی، احمد بن محمد (ابن واضح)، 1379 ق، تاریخ یعقوبی، بیروت، بی‌نا.