کاربست گفتمان سکوت در تحلیل نامه امیرمومنان(ع) به معاویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شهید بهشتی.

چکیده

سکوت یا غیاب معنادار عناصر زبانی در نوشتار دارای کارکردهای مختلف و در تحلیل گفتمان، موضوعی حائز اهمیت است و به‌مثابه صورتی دلالت‌مند، کامل‌کننده گفتار و قادر به بیان اندیشه‌ها است. از این منظر که سکوت می‌تواند به‌نو‌عی، غیابی نسبی باشد و برخی رخدادها از خلال آن تفسیر می‌شوند، سکوت‌ها دلالت‌مند است و به‌عنوان بخشی از زبان، قصد تاثیر بر مخاطب به‌واسطه نگفتن پاره‌ای از اطلاعات و یا حذف اطلاعات را دارد. از آنجا که متن مکاتبه‌های امرمومنان×، در کنار عنصر هدایت‌بخشی، قابلیت سنجش از زاویه جدیدترین دیدگاه‌های زبانی را داراست، در این پژوهش، نامه امام علی× به معاویه، با موضوع تاکید بر مشروعیت خلافت علوی و مقابله با گفتمان مخالف، بر اساس نظریه «سکوت گفتمانی» بازخوانی می‌شود. این پژوهش گفتمان سکوت را در دو محور ابتدایی در دو سطح ساختاری و معنایی مورد نظر قرار می‌دهد و سپس با فرارفتن از متن و بر اساس بافت زبانی و سیاق و بافت موقعیتی، به تحلیل دلالت‌های سطح کاربردشناختی گفتمان می‌پردازد. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که وجود نمونه‌هایی از سطوح سکوت ساختاری، معنایی و کاربردشناختی در این نامه، کارکرد ایجازگویی، هم‌گرایی، تصویرسازی، فعال‌سازی ادراک مخاطب و عتاب‌گویی را به‌دنبال دارد.

کلیدواژه‌ها


منابع و مآخذ

ـ نهج‌البلاغه، گردآوری سیدرضی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، چ سوم، 1378.
ـ ابن اثیر، علی بن ابی کرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1386 ق.
ـ ابن عساکر، علی بن حسین، تاریخ مدینه دمشق،تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.
ـ ابن میثم، میثم بن علی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، ترجمه حبیب‌الله روحانی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1375.
ـ احمدپور، علی‌اکبر، امام علی علیه‌السلام و همگرایی اسلامی در عصر خلافت، قم، بوستان کتاب، 1386.
ـ احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، تهران، نشر مرکز، چ هشتم، 1385.
ـ افراشی، آزیتا، اندیشه‌هایی در معنا‌شناسی، تهران، فرهنگ کاوش، 1381.
ـ ایگلتون،‌تری، پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه عباس مخیر، تهران، مرکز، 1368.
ـ تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و درر الکلم: مجموعه من کلمات و حکم الامام علی علیه‌السلام ، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1407 ق.
ـ بهشتی، احمد، اندیشه سیاسی ـ تربیتی علوی در نامه‌های نهج‌البلاغه، قم، بوستان کتاب، 1386.
ـ تجلیل، جلیل، بلاغت نهج‌البلاغه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
ـ تزوتان، تودوروف، بوطیقای ساختارگرا، ترجمه محمد نبوی، تهران، آگه، 1379.
ـ تفتازانی، سعدالدین، مختصر المعانی، قم، دار الفکر، 1411 ق.
ـ جرجانی نحوی، ابوبکر عبدالقاهر، اسرار البلاغه، تعلیق ابوفهر محمود محمد شاکر، قاهره، المطبعه المدنی، 1412 ق.
ـ جرداق، جورج، روائع نهج البلاغة، بی‌جا، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 1375.
ـ جمعی از نویسندگان، زبان‌شناسی و ادبیات تاریخچه چند اصطلاح، ترجمه کورش صفوی، تهران، هرمس، 1377.
ـ داوری اردکانی، رضا و دیگران، زبان استعاری و استعاره‌ های مفهومی، تهران، هرمس، 1391.
ـ دلشاد تهرانی، مصطفی، جمال دولت محمود؛ حکومت امام علی حکومت موفق تاریخ، تهران، دریا، 1382.
ـ زرکشی، بدرالدین محمدبن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار الجمیل، 1408 ق.
ـ زیتون، علی مهدی، ادبیات گفتمان اسلامی در مکتب نهج‌البلاغه، ترجمه رقیه رستم‌پور ملکی، تهران، امیرکبیر، 1393.
ـ زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، تهران، امیرکبیر، 1362.
ـ ساجدی، ابوالفضل، زبان قرآن با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر،تهران، سمت، 1392.
ـ سجودی، فرزان و صادقی، لیلا، «کارکرد گفتمانی سکوت در ساخت روایت داستان کوتاه»، فصلنامه پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، 1389، ش 2، 88 ـ 69.
ـ سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار التراث، 1378 ق.
ـ صادقی، لیلا، کارکرد گفتمانی سکوت در ادبیات معاصر فارسی،تهران، نقش جهان، 1392.
ـ صالح سامرایی، فاضل، درآمدی بر تفسیر بیانی قرآن کریم ـ رویکردی زبانی به آیات قرآن کریم، ترجمه حمیدرضا میرحاجی، تهران، نشر تهران، 1392.
ـ صفوی، کورش، فرهنگ توصیفی معناشناسی، تهران، فرهنگ معاصر، 1384.
ـ  درآمدی بر معنا‌شناسی، تهران، سوره مهر، 1379.
ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387 ق.
ـ  تاریخ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پناهنده، تهران، اساطیر، 1375.
ـ عسکری، حسن بن عبدالله، الصناعتین الکتابه و الشعر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1409 ق.
ـ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، فتوحات امام علی علیه‌السلام در 5 سال حکومت، ترجمه احمد روحانی، تهران، دار الهدی، 1379.
ـ‌گوکر، کریستوفر، واژه‌ها بدون معنا، ترجمه کورش صفوی، تهران، نشر علمی، 1392.
ـ لطفی پور ساعدی، کاظم، درآمدی بر اصول و روش ترجمه، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
ـ محمودی، محمد باقر، نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، مصحح عزیز آل طالب، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1376.
ـ مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین علیه‌السلام ، 1419 ق.
ـ مزاحم مطر، حسین، «اثر الحذف فی اثراء المعنی عند البلاغیین»، مجله القادسیه للعلوم الانسانیه، دوره دوم، 2008 م، ش 11.
ـ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، پیام امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام : شرح تازه و جامعی بر نهج‌البلاغه، قم، انتشارات امام علی علیه‌السلام ، چ چهارم، 1392.
ـ منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفین (پیکار صفین)، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم، 1370.
ـ میر، مستنصر، ادبیت قرآن، ترجمه محمدحسن محمدی مظفر، قم، ادیان و مذاهب، 1378.
ـ هاشمی خویی، میرزا حبیب الله و دیگران، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، مکتبه الاسلامیه، چ 4، 1375.
ـ یزدی، محمد حسن بن محمد ابراهیم، سیف الواعظین و الذاکرین (تاریخ تفصیلی جنگ‌های جمل،صفین و نهروان)، تحقیق مهدی احمدی، قم، ثقلین، 1383.
ـ یول، جرج، کاربردشناسی زبان، ترجمه محمد عموزاده مدیرجی، منوچهر توانگر، تهران، سمت، چ دوم، 1385.