بررسی معنای «حسنان»، «عطفای» و «ربیضة الغنم» در خطبه سوم نهج البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشنامه جهان اسلام (بنیاد دائرة المعارف اسلامی)

2 دانشجوی دکتری پژوهشکده نهج البلاغه.

چکیده

واژه‌شناسان و شارحان نهج البلاغه «حسنان»، «عطفای/ عطافی» و عبارت کنایی «ربیضة الغنم» را دارای معانی مختلفی دانسته­اند؛ ازجمله: حسنان را امام حسن و امام حسین (ع)، انگشت شست پا، شانه، بازو و ساعد معنا کرده­اند و «عطفای / عطافی» را دو طرف پیراهن یا رداء، دو پهلو و شانه دانسته­اند. همچنین «مجتمعین حولی کربیضة الغنم» را کنایه از کم‌هوشی و کودنی، شدت شادی و کم‌مراعاتی ادب، شدت ازدحام و پناه آوردن به امام (ع) به دلیل به ستوه آمدن از ستمگری­های حاکمان و والیان معنا کرده­اند. در این مقاله اقوال واژه‌شناسان و شارحان در این باره مورد بررسی قرار گرفته و ایراداتی را که برخی از شارحان بر معانی مختلف گرفته­اند، ارزیابی گردیده است. تفسیر برگزیده نگارندگان بدین شرح است که «حسنان» به‌معنای شانه، بازو یا ساعد است. «عطفای» به معنای دو پهلو مناسب­تر است و عبارت کنایی «مجتمعین حولی کربیضة الغنم» ناظر به تجمع و ازدحام مردم شائق به امارت امام علی (ع) به دلیل به ستوه آمدن از ستمگری حاکمان به ویژه خلیفه سوم است.

کلیدواژه‌ها


منابع و مآخذ

ـ قرآن کریم.
ـ‌ نهج‌البلاغه، گردآوری سید رضی، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1378.
ـ ابن ابی الحدید، عزالدین عبد الحمید، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1337 ق.
ـ ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غرب الحدیث والأثر، قم، اسماعیلیان، 1367.
ـ ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی،‌ 1404 ق.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، دار صادر، 1414 ق.
ـ أزدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، تهران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، دانشگاه علوم پزشکی ایران،‌ 1387.
ـ ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج‌البلاغه، بی‌جا، دفتر نشر الکتاب،‌ 1362 ق.
ـ بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، ترجمه رضا مهیار، تهران، انتشارات اسلامی،‌ 1375.
ـ بیهقی کیدری، قطب‌الدین محمد بن حسین، حدائق الحقائق فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه،‌ 1375.
ـ حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر،‌ 1414 ق.
ـ دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه، الامامة و السیاسة، بیروت، دار الأضواء، 1410 ق.
ـ راغب اصفهانی، حسین محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت و دمشق، دار القلم و الدار الشامیه،‌ 1412 ق.
ـ‌ راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبة الله، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1364.
ـ‌ زمخشری، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417 ق.
ـ شوشتری، محمدتقی، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، تهران، امیرکبیر، 1376.
ـ صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، 1414 ق.
ـ طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375.
ـ فیض الاسلام، سید علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام، 1379 ق.
ـ قرشی، سید علی‌اکبر، مفردات نهج‌البلاغه، تهران، مؤسسه فرهنگی نشر قبله، 1377.
ـ قزوینی حائری، سید محمدکاظم، شرح نهج‌البلاغه، نجف، مطبعة النعمان، 1337.
ـ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارعلیهم‌السلام ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
ـ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، پیام امام امیرالمومنین، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1375.
ـ منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفین، قاهره، المؤسسه العربیة الحدیثة، 1382 ق.
ـ نقوی قاینی خراسانی، سید محمدتقی، مفتاح السعادة فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، نقوی، 1361.
ـ هاشمی خویی، میرزا حبیب‌الله و دیگران، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغه، تهران، مکتبة الاسلامیة، 1358.