بررسی تطبیقی دیدگاه ابن ابی الحدید و ابن میثم پیرامون ملائکه در شرح نهج البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث،دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران.

2 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

3 استاد دانشگاه تهران

4 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

در اقوال متکلمان معتزله و شیعه، درباره ماهیت ،اقسام،مراتب و وظایف ملائکه، تشابهات و تفاوتهایی وجود دارد که بعضی از این نظرات در شروح ابن ابی الحدید و ابن میثم بر نهج البلاغه آمده است .لذا بررسی تطبیقی آراء ایشان، موضوع این پژوهش است.این پژوهش براساس ماهیت و روش،تحقیقی کیفی است و با سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقادانه، آراءتفسیری ابن ابی الحدید و ابن میثم را دسته بندی، تحلیل و تبیین می نماید.شارحان نهج البلاغه خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی هستند و در اصول دینی و فروع فقهی دیدگاه هایی دارند که دفاع از آنها را ضروری می شمارند. ابن ابی الحدید معتزلی و ابن میثم شیعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند .با بررسی آراء شارحان مورد نظر ،پیرامون موضوع ملائکه ،دستاورد این پژوهش، شناخت روش ایشان در شرح نهج البلاغه است.ابن ابی الحدید و ابن میثم در شروح خویش بر نهج البلاغه به موضوعاتی همچون بیان انواع ملائکه،توصیف ایشان از جهت عدم جسمانی بودن،علم،عبادت،عصمت،خواب،ماهیت ابلیس و مقایسه او با فرشتگان و همچنین برتری پیامبران بر فرشتگان پرداخته اند.ابن ابی الحدید بر اساس کلام امام علیه السلام با طرح دیدگاه اصحاب معتزلی خویش به این مباحث می پردازد و در بعضی موارد نظری مخالف معتزله ابراز می دارد. روش او در بیشتر موارد عقل گرایانه و اجتهادی است. ابن میثم نیز با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام ملائکه را دسته بندی و توصیف می نماید اما روش او در تحلیل محتوا،برمبنای تاویل ظاهر به باطن است.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند،1376ش،1403ق، چ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

    1. آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن،1403ق، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چ سوم، 26ج، بیروت، دارالاضواء
    2. ابن ابی الحدید، عزالدین ابو حامد،1337ش، شرح نهج‌البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، چ اول،20ج، قم، کتابخانه عمومی آیه الله مرعشی نجفی
    3. ابن بابویه القمی، محمد بن علی بن الحسین، 1395ق، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه
    4. ابن تغری بردی،1392ق، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، چ اول، 16 ج، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، قاهره، موسسه المصریه العامه
    5. ابن تیمیه، تقی الدین احمد، بی‌تا، مجموعه الفتاوی، بی‌جا، طبعه الشیخ عبدالرحمن بن قاسم
    6. ابن فارس، احمد، 1399ق، معجم مقائیس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بی‌جا، دارالفکر
    7. ابن منظور، محمد بن مکرم،1337ق، لسان العرب، 15ج، داربیروت
    8. استرآبادی، محمد بن علی، 1422ق، منهج المقال، چ اول ،7ج، قم، موسسه آل البیت^ لاحیاء التراث
    9. افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی بیگ،1401ق، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چ اول، قم، مطبعه الخیام
    10. امینی، عبد الحسین، 1416ق، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب،11ج، چ اول، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه
    11. بحرانی، میثم بن علی بن میثم،1362ش، شرح نهج‌البلاغه، 5ج، چ دوم، بی‌جا، دفتر نشر الکتاب
    12. تفتازانی، سعدالدین، 1409ق، شرح المقاصد، چ اول، قم، نشر الشریف الرضی
    13. الجوهری الفارابی، اسماعیل بن حماد، 1407ق، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه،6ج، چ چهارم، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین
    14. حر عاملی، محمد بن حسن، 1385ق، امل الامل، به کوشش احمد حسینی اشکوری، بغداد، مکتبه الاندلس
    15. حنفی، حسن، 1988م، من العقیده الی الثوره، چ اول، ج3، مکتبه مدبولی، قاهره
    16. خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، 1425ق، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، 9ج، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی
    17. الراوندی ،سعید بن هبه الله،1406ق، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه،چ اول، کتابخانه عمومی مرعشی نجفی،قم
    18. سید رضی،نهج‌البلاغه، ترجمه دین پرور، سید جمال الدین، 1379ش، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه.
    19. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه شهیدی، سید جعفر، 1378ش، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
    20. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، علی نقی، 1368ش، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فقیه
    21. سید مرتضی، 1405ق، رسائل،4 ج، قم، مدرسه گلپایگانی، دارالقرآن الکریم
    22. شوشتری، قاضی نورالله، 1377ش، مجالس المؤمنین،1ج، تهران، انتشارات اسلامیه
    23. صحیفه کامله سجادیه، 1387ش، ترجمه الهی قمشه ای، چ اول، نشر پیام مقدس
    24. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 1363ش، مفاتیح الغیب، 1ج، چ اول، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران
    25. الطباطبایی، سید محمد حسین، 1375ق، المیزان فی تفسیر القرآن،20ج، تهران، دارالکتب الاسلامیه
    26. الطباطبایی، سید محمد حسین، 1419ق، الرسائل التوحیدیه، بیروت، موسسه النعمان
    27. طریحی، فخرالدین بن محمد، 1362ش، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی اشکوری، 6ج، تهران، مکتبه المرتضویه
    28. عطاردی قوچانی، عزیزالله، 1413ق، تصحیح نهج‌البلاغه، چ اول، تهران بنیاد نهج‌البلاغه
    29. فکرت، محمدآصف،1374ش، دائره المعارف بزرگ اسلامی، چ دوم، تهران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
    30. قرشی بنایی، سید علی اکبر،1412ق، قاموس قرآن، 7ج، چ ششم، تهران، دارالکتب الاسلامیه
    31. القمی، علی بن ابراهیم ،1404ق، تفسیرالقمی، محقق موسوی جزایری، طیب، چ سوم ،2ج، قم، دارالکتاب
    32. ماحوزی بحرانی،سلیمان بن عبدالله، 1404ق، فهرست آل بویه و علما البحرین، تصحیح سید احمد حسینی اشکوری،1ج، قم، کتابخانه عمومی آیه الله مرعشی نجفی
    33. ماحوزی بحرانی ،سلیمان بن عبدالله، 1430ق، السلافه البهیه فی الترجمه المیثمیه، بی جا
    34. مجلسی، محمد باقر، 1403ق، بحارالانوار، ط – مؤسسه الوفاء
    35. مفید، محمد بن النعمان، 1414ق، اوائل المقالات، چ دوم، قم، کنگره بین‌المللی شیخ مفید
    36. مکارم شیرازی، ناصر، 1386ش، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، 15ج، تهران، دارالکتب الاسلامیه
    37. سبحانی نیا، محمد تقی، 1387ش، شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، حدیث اندیشه دوره جدید، شماره6، صفحه 55-68
    38. شاکر، محمد کاظم، 1378ش، تفسیری از روح، پژوهش‌های فلسفی کلامی، فصلنامه علوم انسانی، دوره 1، شماره 2، صفحه 7-21